1. Đào tiên chính danh.

Loại quả được mang tên Đào tiên từ lâu, có tên khoa học là Crescentia Cujete Lin, họ Núc nác (Bignoniaeae). Nhà thực vật Pháp Petelot đã dùng tên này trong sách “Những cây thuốc ở Campuchia – Lào – Việt Nam” (1954). Có giả thiết, sở dĩ quả này được gọi như vậy vì cây này sống rất khỏe. Một cành khô, chỉ còn lại ít phần xanh, ta cắm xuống đất là sống và có thể phát triển trên vùng đất cằn cỗi, mà cành lá tán lọng xanh tươi quanh năm. Cây Đào tiên có nguồn gốc từ các nước nhiệt đới châu Mỹ (Braxin, quần đảo Antilles) được nhập trồng phổ biến ở nước ta từ Bắc đến Nam. Ngay cả giữa Hà Nội cũng có, nhưng đã bị chặt bỏ.

Quả Đào tiên này giống như quả bưởi, hình cầu có đường kính 6 – 12 cm. Vỏ quả xanh hóa gỗ cứng, nhiều hạt dẹt trắng. Phần thịt bỏ ra màu trắng để một lúc chuyển sang màu đen. Phần thịt quả chỉ mới biết có một số acid hữu cơ, acid citric, tartric, chorogenic, creocentic. Phân Viện Dược liệu TP. Hồ Chí Minh thấy có nhóm glycoside  irinoid như của sinh địa hoàng. Ở các nước Mỹ, Phi lấy phần cơm chua chế siro chữa ho, viêm họng mạn tính. Khi quả chưa chín thì phần cơm quả chế thuốc nhuận tràng, thuốc tẩy. Ngâm rượu làm thuốc khai vị.

Do quả Đào tiên đẹp và lâu héo nên được trồng làm cảnh, lấy quả bày bàn thờ. Sau khi hái để vài năm không hỏng, chỉ đổi màu xanh sang nâu bóng và khô dần,nạo bỏ phần thịt sẽ có phần vỏ hóa gỗ dùng làm thứ đồ đựng như quả bầu nậm.

Gs. Đỗ Tất Lợi có kể trong sách của mình rằng vào năm 1987, một đoàn cán bộ dược của Việt Nam qua thăm một ngôi chùa ở Viêntian (Lào) được sư trụ trì giới thiệu tác dụng kéo dài tuổi thọ của Đào tiên và cho biết ở Viêntian có đến 13 vị sư thường ăn Đào tiên mà sống thọ hơn 130 tuổi*. Nếu đúng như vậy thì đào này đã đúng “danh xứng kỳ đức”. Đúng là Đào tiên! Trường sinh bất lão. Tác giả đã tìm trong sách cổ nhưng chưa thấy nói tới cây đào này. Quả này hấp dẫn như vậy thiết nghĩ cần được chú ý nghiên cứu sâu hơn để Đào tiên được tôn vinh? Mặt khác để chứng minh được giá trị của kinh nghiệm dân gian Việt Nam đáng được tin cậy để phát huy, trong thời đại công nghiệp văn minh hiện đại với ngày càng nhiều bệnh nan y phát triển, trong bệnh lý gốc tự do.

* Theo GS Vũ Văn Chuyên ở thời điểm đó người thọ nhất thế giới chưa đạt đến tuổi này (120). Gần đây có sách lại nói “khẳng định có vị sư sống tới 150 tuổi nhở thường xuyên ăn quả Đào tiên (!)

2. Đào hồng, đào cổ tích

Quả đào ta thường ăn có tên khoa học là Prunus Presica L. Batsch. Họ hoa hồng (Rosaceae). Tên Hán: Đào tử, Tây vương mẫu đào, Thụy tiên đào, Nhật danh tiên nhân đào… Chúng có hai loại: Loại trồng lấy quả là Đào phai (hoa màu hồng nhạt), loại để làm cảnh có Đào thắm (Bích đào, hoa sẫm màu). Mỗi độ xuân về hoa đào lại nở báo tết đến. Chỉ cần một cành đào, dù nhỏ cũng có thể đem đến mùa xuân mới cho mỗi gia đình Việt Nam. Quả đào đến hè mới chín vỏ và ruột phớt hồng. Quả hạch hình cầu, đầu nhọn có ngấn lõm chạy dọc quả. Vỏ ngoài có phủ lớp lông mịn (nên còn có tên là Đào lông) khi chín có những đám phớt hồng như lớp phấn nhẹ trên “má đào” của các cô gái dậy thì, có số đào hoa (nên còn gọi là Đào hồng). Đào mọc ở miền núi phía bắc cho quả lớn hơn so với cây trồng ở đồng bằng. Hiện nay quả đào hồng to bằng nắm tay người lớn được bán khắp nơi.

Quê hương cây Đào hồng ở tận xứ Ba Tư (Trung Đông), nơi sinh ra bao chuyện thần thoại. Từ đấy đào được đem về nhiều nước trên thế giới, các nước vùng ôn đới đều có Đào hồng. Ở Việt Nam đào có từ lâu đời, tập trung ở các tỉnh vùng biên giới phía Bắc, đặc biệt là Sapa – Lào Cai. Miền Bắc Trung Bộ và miền Nam vùng Lâm Đồng (Đà Lạt) và Hà Tiên còn ít phát triển. Vào dịp đón Tết các cành đào miền Bắc đã đi ô tô, tàu hỏa, máy bay… vào ăn Tết với đồng bào miền Nam. Nhiều khi chưa vào đến nơi và Tết chưa đến, hoa đào Bắc đã vội nở rộ trong sự ấm áp của khí trời và tình cảm của đồng bào Nam Bộ. “Quý như tiên”…

Đào là loại quả được quý trọng không phải chỉ về tích truyện, dáng vẻ và hương vị tuyệt vời của nó mà chính vì nó là loại quả giàu dinh dưỡng tăng cường sức khỏe cho mọi giới, mọi tuổi.

Trong 100g phần thịt của trái đào có 0,8g Protein; 0,1 – 0,5g Lipid; 7g Glucid; 8mg Canxi; 20 -34mg Photpho; 1mg Sắt, 0,01 – 0,63mg Caroten (tiền Vitamin A); 0,01 – 0,03mg Vitamin B1; 0,02 -0,04mg Vitamin B2; 0,7mg Vitamin PP; 6 – 8 mg Vitamin C, có loại có cả Vitamin A, một số acid hữu cơ, đường glucose, chất xơ 4,1g. Nhiệt lượng 32 -33Kcal.

Trong Đông y: Riêng Quả Đào có vỏ, lông ngoài vỏ, nhân hạt, quả héo trên cây đều là vị thuốc. Phần thịt có tính ấm, vị ngọt vào hai kinh phế, thận có tác dụng thanh nhiệt nhuận phế chuyên dùng chữa bệnh phổi, thông kinh, nhuận tràng, bổ huyết, bổ thận tráng dương chữa liệt dương, đau lưng, mỏi gối, đái rắt. Đào hồng công nhiều hơn bổ nên huyết hư ít dùng. Bệnh thông thường mới bị có khi chỉ cần ăn 1 – 3 quả bệnh cũng khỏi hoặc thuyên giảm. Vậy tên Đào tiên của Đào hồng chỉ có ý nghĩa từ truyền thuyết thuốc trường sinh. Còn công dụng trường thọ thì đến nay chưa thấy nói nhiều như nhiều loại quả làm thuốc khác…

3- Đào khỉ

Trong sách Phương pháp tự nhiên trị bệnh ung thư viết “Đào mặt khỉ còn có tên khác là Đào tiên, Lê bồ đào…” Cả thế giới có 54 loại Đào mặt khỉ thì Trung Quốc có 52 loại. Tên khoa học là Actinidia chinensis, có nhiều tên khác tùy theo tài liệu: Đào khỉ (vì khỉ hay ăn), Đào tây, Đào ruột xanh, Dương đào… Đào này là dây leo giàn, quả giống hồng xiêm (Sapotiera). Trong quả ruột xanh có nhiều hạt màu đen. Được mệnh danh là “Mỏ vàng hoa quả”, “Quả cao cấp”, “Vua các loại quả”, “Trái cây có phẩm chất siêu quần”. Có những đánh giá đó do nó có thành phần dinh dưỡng cao. Cứ 100g thịt Đào khỉ có 100 – 420mgVitamin C, khi cao nhất lên đến 930mg. Nước Đào khỉ ngăn cản sự hình thành nitrosamine, đồng thời có thể “sát thương” peptid của tế bào ung thư (thí nghiệm trên S180 ung thư cơ chuột). Có người dùng Đào khỉ nấu canh với thịt chó để điều trị ung thư hắc sắc tố ác tính ở mặt có kết quả (?). Quả Đào khỉ làm giảm cholesterol phòng chữa mỡ máu cao, bệnh mạch vành tim, cao huyết áp. Đào khỉ là thức ăn uống bổ dưỡng cho người đi biển, làm việc trên cao, nơi có nhiệt độ cao, vận động viên thể thao.

Theo Đông y, Đào khỉ  tính hàn, vị ngọt chua có tác dụng thanh nhiệt, lợi tiểu, thích hợp các chứng do thiếu Vitamin C chảy máu chân răng, mệt mỏi, đề kháng kém, chứng nhiệt như miệng khô khát nước, đại tiện táo bón, tiểu tiện đỏ sẻn. Cách dùng quả tươi ăn sống hoặc ép lấy nước uống, quả khô nấu lấy nước uống. Có thể thêm vài lát gừng tươi để giảm bớt tính hàn. Do Đào khỉ tính hàn nên tuy rất tốt nhưng không thể lạm dụng, nhất là đối tượng có hàn tính dễ đi ngoài lỏng. Để làm thức ăn dùng quả tươi chín tới. Nếu còn xanh phải dấm cho chín hết chát. Làm thuốc dùng quả khô.

Đào khỉ di thực sang New Dilân có tên Quả Kiwi – Chứa enzyme thủy phân protein ướp làm mềm thịt bằng cách ướp mềm rồi mới đem nấu để tránh men bị nhiệt phân hủy (khác papain trong quả đu đủ và bromelin của dứa). Cứ 100g phần thịt Kiwi có100mg Vitamin C (bằng 1quả quýt). Lượng kali bằng một quả chuối, lượng magie 30mg (9% nhu cầu hàng ngày). Quả Kiwi thường dùng cho trường hợp cần bổ sung kali, magie, dịch vị (để tiêu hóa). Đông y dùng Kiwi để chữa chứng cam tích trẻ em, đầy bụng, khó tiêu, phân sống, còi cọc. Quả Kiwi và sản phẩm của nó được xuất khẩu sang nhiều nước.

4- Đào tiên là quả khế?

Trong một cuốn sách nói về các cây và vị thuốc phòng chống ung thư, ở phần món ăn – thuốc có món thịt heo xào Đào tiên với công thức : Thịt heo nạc lưng 150g, Khế 2 trái, Dầu mè 500g, Bột lọc 20g, Đường trắng 50g. Ăn với cơm . Kháng  ung thư hệ thống tiêu hóa.

Sau khi đã đi qua một số sách thuốc chúng ta thấy nhiều loại quả đã được mang tên Đào tiên, một cái tên có khả năng hấp dẫn mọi người đi tìm “thuốc tiên” để trẻ mãi không già. Quả được gọi là Đào tiên có 2 lý do: Một là do truyền thuyết Tề thiên đại thánh đã ăn đào Tây Vương Mẫu được trường thọ nên nay ta cứ nghĩ đó là Đào tiên. Hai là những quả khác không phải đào (khác họ) không có hình dáng quả đào truyền thống cũng gọi là Đào tiên, vì nói chung chúng có một số tác dụng đặc biệt. Trong số đó có loại thực sự trường thọ đã được chứng minh trong thực tế và được các nhà khoa học Việt Nam công nhận cùng tác giả nước ngoài đưa vào tài liệu khoa học quốc tế. Đó là Đào tiên chính danh cho dù vẫn chưa lý giải được lý do Pételot dùng tên Đào tiên ngay từ những năm đầu thập niên 50 của thế kỷ 20. Còn lại một số “Đào tiên” nữa thì chưa có tài liệu nói rõ xuất xứ từ đâu?

Trường hợp Đào tiên này lại cho ta thấy vấn đề tên dược liệu còn rất phức tạp, dẫn đến việc sử dụng khó khăn. Ở đây ta có hai loại Đào tiên mang 2 tính hàn và nhiệt sẽ cho công dụng và cách dùng khác nhau! Sách nên giúp người bệnh tìm đúng thuốc họ cần khi họ có điều kiện tra cứu. Nhưng với tình hình sách hiện nay thì chúng tôi cũng đã đi tìm hàng ngày cả trong và ngoài sách, rất vất vả, vẫn còn luôn phân vân đã tìm đúng “Đào tiên” trên trần thế này chưa? 

Tạp chí Cây Thuốc Quý số 107